فضائل امام علی(ع) دو دسته‌اند: فضائل اختصاصی و فضائل مشترک با دیگر اهل‌بیت(ع): آیه ولایت، آیه شِراء، آیه انفاق، حدیث غدیر، حدیث طیر مشوی، حدیث منزلت و خاتم‌بخشی از فضائل اختصاصی او به‌شمار می‌آیند. آیه تطهیر، آیه اهل‌الذکر، آیه مَوَدّت و حدیث ثقلین هم از فضایل مشترک او با دیگر اهل‌بیت(ع) شمرده شده است.
در دوره بنی‌امیه از نشر فضائل امام علی(ع) جلوگیری شد. در این دوره کسانی که فضایل او را نقل می‌کردند، کشته یا زندانی می‌شدند. همچنین به‌دستور معاویه کسانی که در مقابل فضائل امام علی(ع)، برای خلفای سه‌گانه فضیلت جعل می‌کردند، تشویق می‌شدند. برخی همچون ابن‌تیمیه پیشوای سلفیه و شاگردانش ابن‌کثیر دمشقی و ابن‌قیم جوزی، تعدادی از آیات و احادیث در فضیلت امام علی(ع) را مخدوش یا مجعول دانسته‌اند.
باوجود تلاش‌های مخالفان در جلوگیری از نشر فضائل امام علی(ع)، در جوامع حدیثی شیعه و سنی فضایل بسیاری از علی بن ابی‌طالب(ع) نقل شده و عالمانِ دو مذهب، کتاب‌هایی مستقل هم درباره فضائل او نوشته‌اند. فضائل امیرالمؤمنین ابن‌حنبل، خصائص امیرالمؤمنین نسائی و عُمْدَةُ عُیونِ صِحاحِ الاخبار فی مَناقبِ إمامِ الاَبرار ابن‌بطریق از جمله آنها است.
چیستی، اهمیت و دسته‌بندی
منظور از فضایل، صفات و ویژگی‌هایی است که سبب برتری فرد یا گروهی بر دیگران می‌شود؛[۱] بنابراین «فضایل امام علی(ع)» مجموعه‌ای از صفات و ويژگی‌های حضرت علی(ع) نخستین امام شیعیان است که در آیات، روایات و نقل‌های تاریخی به آنها اشاره شده و سبب برتری او بر دیگران است. در کتاب‌های کلامی شیعه، از فضائل علی(ع) برای اثبات امامت و برتری او برای خلافت هم استفاده شده است.[۲] از پیامبر(ص) نقل شده است فضایل امام علی آن‌چنان بسیارند که قابل شمارش نیستند.[۳] اهل‌سنت نیز به این مطلب اذعان کرده‌اند؛ برای مثال از احمد بن حنبل پیشوای مذهب حنبلی، نقل شده است آن مقدار که برای علی بن ابی‌طالب فضایل آمده، برای هیچ‌یک از صحابه نقل نشده است.[۴]
فضایل امام علی(ع) دو دسته‌اند:
- فضایل اختصاصی یا خصائص علی(ع): فضایلی که مخصوص او است، مانند خوابیدن او در بستر پیامبر(ص) درلیلة المبیت و نزول آیه شراء درباره آن.
- فضایل مشترک: فضایلی کهپنج‌تن یا دیگر معصومان نیز دارند، مانند حدیث ثقلین که دیگر اهل‌بیت را نیز دربرمی‌گیرد و حدیث کسا که به پنج‌تن اختصاص دارد.
بر پایه روایتی که ابن شاذان قمی از پیامبر(ص) نقل کرده، کسی که فضلیتی از امام علی(ع) را بنویسد، تا زمانی که از آن نوشته اثری باشد، ملائکه برای او استغفار می‌کنند. همچنین کسی که به فضلیتی از او گوش بدهد، گناهانی که با گوش انجام داده و کسی که به فضلیتی از او نگاه کند، گناهانی که با چشم انجام داده، بخشیده می‌شوند.[۵]
فضایل قرآنی
فضایل قرآنی، آیاتی از قرآن هستند که درباره امام علی(ع) نازل شده‌اند یا امام علی(ع) مصداق آنها معرفی شده است. از ابن‌عباس نقل شده است آن مقدار از قرآن كه درباره على(ع) نازل شده، درباره هيچ‌كس نازل نشده است.[۶] همچنین ابن‌عباس از رسول خدا(ص) نقل کرده خدا آیه‌ای را نازل نکرد که در آن «یا أیها الذین آمنوا» باشد، مگر آنکه علی در رأس مؤمنان و امیر آنان است.[۷] او نزول بیش از ۳۰۰ آیه را در مدح علی(ع) دانسته است.[۸] به گفته سید مرتضی عسکری (درگذشت ۱۳۸۶ش) سیره‌نگار شیعه، دلیل اینکه با وجود این همه فضایل قرآنی، اما به نام حضرت علی در قرآن تصریح نشده این است که قرآن توسط حاکمان ستمگر و کسانی که آن را تیرباران کردند از تحریف محفوظ بماند چرا که ذکر جزییات در تورات و انجیل از اسباب مهم در تحریف‌های این دو کتاب است.[۹] برخی از فضایل قرآنی امام علی(ع) عبارت‌اند از:
- آیه ولایت: آیه۵۵ سوره مائده که می‌گوید خدا، پیامبر(ص) و کسانی که نماز را برپا می‌دارند و در حال رکوع زکات می‌دهند، بر مردم ولایت دارند.[۱۰] مفسران شیعه و سنی، شأن نزول این آيه را ماجرای خاتم‌بخشی حضرت علی(ع) دانسته‌اند که در حال رکوع، انگشتر خود را به فقیر بخشید.[۱۱]
- آیه شراء: آیه ۲۰۷سوره بقره، کسانی را ستوده است که حاضرند جان خود را در ازای به‌دست‌آوردن رضایت خداوند فدا کنند.[۱۲] به‌گفته ابن‌ابی‌الحدید عالم معتزلی، همه مفسران بر این باورند که این آیه در فضیلت امام علی(ع) نازل شده است.[۱۳] علامه طباطبایی نوشته است: که طبق روایات این آیه درباره ماجرای لیلة المَبیت نازل شده است.[۱۴] در لیلة المبیت مشرکان قصد داشتند به خانه پیامبر اکرم(ص) در مکه حمله کنند و او را به قتل برسانند. در این شب، امام علی(ع) برای حفظ جان پیامبر در بستر او خوابید.[۱۵]
- آیه تبلیغ: آیه ۶۷سوره مائده است که براساس آن، پیامبر اسلام(ص) موظف شد پیامی را به مردم ابلاغ کند که اگر در رساندن آن کوتاهی کند، رسالت پیامبریِ خود را به‌انجام نرسانده است.[۱۶] به‌گفته مفسران شیعه و سنی، آیه تبلیغ پس از بازگشت پیامبر از حَجّة‌ُالوداع در غدیر خم نازل شده است.[۱۷] در روایات، شأن نزول آیه تبلیغ واقعه غدیر و اعلام جانشینی حضرت علی دانسته شده است.[۱۸]
- آیه اِکمال: آیه ۳سوره مائده است که از کامل‌شدن دین اسلام سخن می‌گوید.[۱۹] به‌گفته ناصر مکارم شیرازی، مفسر شیعه، در تفاسیر شیعه منظور از کامل‌شدن دین، اعلام ولایت و خلافت امام علی(ع) بر مسلمانان دانسته شده و روایات هم آن را تأیید می‌کند.[۲۰] عالمان شیعه بر این باورند که آیه اکمال درباره واقعه غدیر نازل شده است.[۲۱]
- آیه صادقین: آیه ۱۱۹سوره توبه است که به مؤمنان دستور می‌دهد همراه صادقین باشند و از آنان پیروی کنند.[۲۲] در روایات شیعه، صادقین به اهل‌بیت(ع) تفسیر شده است.[۲۳] محقق طوسی این آیه را از دلایل امامت علی(ع) دانسته است.[۲۴]
- آیه خیر البریه: آیه هفتمسوره بینه است که کسانی را که ایمان آورده و عمل صالح انجام داده‌اند، برترین آفريدگان معرفی می‌کند.[۲۵] براساس روایاتِ شیعه و سنی، این گروه امام علی(ع) و شیعیان او هستند.[۲۶]
- آیه صالح‌المؤمنین: آیه ۴سوره تحریم است که در آن خدا علی(ع)، جبرئیل و دیگر فرشتگان را، پشتیبان پیامبر اسلام(ص) قرار داده است. در تفاسیر با استناد به روایاتی از طریق فریقین،[۲۷] تنها مصداق صالح‌المومنین امام علی(ع) معرفی شده است.[۲۸]
- آیه انفاق: آيه ۲۷۴سوره بقره است. این آیه پاداش کسانی را که در شب و روز، و نهان و آشکارا، انفاق می‌کنند، نزد پروردگارشان دانسته است.[۲۹] به‌گفته مفسران، این آیه درباره على(ع) نازل شده که چهار درهم داشت و يكى را در شب انفاق كرد، يكى را در روز، يكى را در نهان و يكى را آشكارا.[۳۰]
- آیه نجوا: آیه ۱۲سوره مجادله است که به مسلمانان ثروتمند دستور می‌دهد قبل از نجوا (گفتگوی سرّی) با پیامبر اسلام(ص)، باید صدقه بدهند.[۳۱] به‌گفته طبرسی بیشتر مفسران شیعه وسنی امام علی(ع) را تنها کسی دانسته اند که به این آیه عمل کرده است.[۳۲]
- آیه وُدّ: آیه ۹۶سوره مریم است که طبق آن خداوند محبت مؤمنان را در دل دیگران قرار می‌دهد.[۳۳] برپایه برخی روایات، پیامبر(ص) از علی خواست بگوید؛ خدایا محبت من را در دل مؤمنان قرار بده. بعد از این درخواست، آیه وُدّ نازل شد.[۳۴]
- آیه مباهله: آیه ۶۱سوره آل‌عمران است که ماجرای مباهله پیامبر(ص) با مسیحیان نجران را بیان می‌کند. بنابر تفاسیر، امام علی(ع) در این آیه به‌منزله نَفْس و جان پیامبر(ص) معرفی شده است.[۳۵]
- آیه تطهیر: بخشی ازآیه ۳۳ سوره احزاب است که در آن از اراده خداوند بر پاکی اهل بیت(ع) از رجس و پلیدی سخن آمده است. مفسران شیعه معتقدند این آیه در خصوص اصحاب کساء نازل شده است.[۳۶]
- آیه اولی‌الامر: آیه ۵۹سوره نساء است که مؤمنان را به اطاعت از خدا و رسول خدا(ص) و اولی‌الامر دستور می‌دهد.[۳۷] از نظر مفسران شیعه و سنی آیه مذکور بر عصمت اولی الامر دلالت دارد.[۳۸] در روایات منظور از اولی‌الامر امامان شیعه معرفی شده است.[۳۹]
- آیه مودت: آیه ۲۳سوره شوری است. در این آیه، مودت و محبتِ «اَلْقُرْبیٰ» به‌عنوان مزد رسالت پیامبر بر مسلمانان واجب شده است.[۴۰] از ابن‌عباس نقل شده که پیامبر منظور از القربی را علی، فاطمه، حسن و حسین دانسته است.[۴۱]
- آیه اطعام: این آیه نیکوکاران را کسانی معرفی می‌کند که با آنکه خودشان به غذا نیاز دارند آن را به‌خاطر خدا بهمسکین، یتیم و اسیر می‌دهند.[۴۲] بنابر روایات این آیه، درباره بخشش امام علی(ع) و حضرت زهرا(س) نازل شد.[۴۳] طبق احادیث، حضرت علی(ع)، فاطمه(س) به‌خاطر شفای حسنین(ع) سه روز روزه گرفتند و هر سه روز هنگام افطار با اینکه خود گرسنه بودند، غذایشان را به مسکین و یتیم و اسیر بخشیدند.[۴۴]
- آیه اهل‌الذکر: آیه ۴۳سوره نحل و ۷ سوره انبیاء است که بر پرسیدن سؤال از اهل ذکر تأکید می‌کند.[۴۵] بر پایه برخی روایات، اهل ذکر منحصر در اهل‌بیت پیامبر است.[۴۶]
- آیه نصر: آیه ۶۲سوره انفال است. به نظر آیت‌الله مکارم شیرازی، هر مؤمنی که رسول اکرم(ص) را یاری کرده، مشمول این آیه است ولی تردیدی نیست که مصداق أکمل و فرد شاخص مؤمنان در این آیه، حضرت علی(ع) است. [۴۷] او در کتاب آیات ولایت در قرآن تصریح کرده است که آيه نصر، يكى از آيات فضيلت امیرالمؤمنین(ع) است.[۴۸]
- صراط مستقیم: در روایات متعددی علی(ع) وولایت امام علی(ع) همان صراط مستقیم در قرآن معرفی شده است.[۴۹]
فضایل روایی
خوشنویسی حدیث «ذِکرُ علی عبادة» اثر رضا بدرالسماء
فضایل روایی، احادیثی از پیامبر(ص) است که مدح یا فضلیتی برای امام علی(ع) بیان می‌کنند. برخی از این احادیث عبارت‌اند از:
- حدیث غدیر: خِطابه‌ای است از پیامبر اکرم(ص) درغدیر خم که علی(ع) را مولای مسلمانان معرفی می‌کند. این حدیث در منابع شیعه و سنی نقل شده[۵۰] و از دلایل شیعیان برای اثبات امامت و خلافت حضرت علی به‌شمار می‌آید.[۵۱]
- حدیث منزلت: روایتی است که جایگاه امام علی(ع) را نسبت به پیامبر اسلام(ص)، همانند جایگاههارون نسبت به حضرت موسی معرفی می‌کند.[۵۲]
- حدیث مدینة العلم: حدیثی از پیامبر اسلام(ص) که در آن خود را شهر علم و علی(ع) را دروازه آن معرفی کرده است.[۵۳]کتاب الغدیر ۲۱ تن از محدثان سنی را نام برده که این حدیث را حدیث حسن یا حدیث صحیح دانسته‌اند.[۵۴]
- حدیث یوم الدار: روایتی از پیامبر اکرم(ص) است که در آن از خویشاوندان خود خواست تا دعوتش را بپذیرند و ضمن آن به وصایت و خلافت علی بن ابی‌طالب(ع) تصریح کرد.[۵۵]متکلمان شیعه برای اثبات امامت حضرت علی(ع) به این حدیث استناد کرده‌اند.[۵۶]
- حدیث وصایت: حدیثی ازپیامبر اکرم(ص) است که در آن امام علی(ع) به عنوان وصی و جانشین پیامبر معرفی شده است.[۵۷] شیعیان برای اثبات امامت امام علی به آن استناد می‌کنند.[۵۸]
- حدیث ولایت: حدیثی از پیامبر(ص) است که حضرت علی را پس از خود ولیِّ مؤمنان معرفی می‌کند. این حدیث با عبارت‌های مختلفی در منابع شیعه و سنی نقل شده است.[۵۹]شیعیان کلمه «ولیّ» را که در «عَلِیٌّ وَلِیُّ کُلِّ مُؤْمِنٍ مِنْ بَعْدِی»[۶۰] به‌کار رفته، به‌معنای امام و سرپرست می‌دانند و بدین وسیله امامت و ولایت حضرت علی(ع) را اثبات می‌کنند.[۶۱]
- حدیث طیر: روایتی در فضیلت حضرت علی(ع) است که بنابر محتوای آن، پیامبر(ص) قصد خوردن گوشت پرندهای بریان را داشت و ازخدا خواست با بهترینِ خلق هم‌غذا شود و با حضرت علی(ع) هم‌غذا شد.[۶۲] این روایت در منابع شیعه و اهل‌سنت آمده است.[۶۳]
- حدیث رایَت: حدیثی مشهور است از حضرت محمد(ص) درباره امام علی(ع) درغزوه خیبر که در آن آمده است: «فردا پرچم را به مردی خواهم داد که خداوند قلعه خیبر را به دست او فتح می کند، خدا و رسول را دوست دارد و خدا و رسول هم او را دوست دارند.[۶۴]
- حدیث ثقلین: حدیث مشهوری از پیامبر(ص) درباره جایگاهقرآن و اهل‌بیت(ع) است. در این حدیث آمده است: «من در میان شما دو چیز سنگین (گرانسنگ و گرانبها) باقی می‌گذارم که اگر آنها را دستاویز قرار دهید، هرگز گمراه نخواهید شد: کتاب خدا و عترتم که اهل‌بیتم هستند.»[۶۵] این حدیث در منابع شیعه و سنی نقل شده است.[۶۶]
- حدیث کساء: حدیثی است در فضیلتپنج‌تن. طبق این حدیث که در منابع شیعه[۶۷] و سنی[۶۸] آمده است، پیامبر اسلام(ص) خاندانش را با پارچه‌ای پشمین (کِساء) پوشاند و دعا کرد: «خدایا اینان اهل‌بیت من هستند. پلیدی را از آنها دور کن و آنها را پاک گردان.»[۶۹]
- حدیث سفینه: حدیثی مشهور از پیامبر اسلام(ص) است که در آن اهل بیتِ(ع) خود را بهکشتی نوح تشبیه کرده است که هر کس داخل آن شد، نجات می‌یابد و هر کس از آن جا ماند، غرق می‌شود.[۷۰] این حدیث در منابع شیعه و سنی نقل شده است.[۷۱]
- حدیث شجره: پیامبر(ص) فرمود: من و علی از یک درخت خلق شده‌ایم و سایر مردم از درخت‌های مختلف[۷۲]برخی مفسران آفرینش پیامبر(ص) و امام علی(ع) را از یک منشأ، دلیلی بر مساوی‌بودن آن دو در وجوب اطاعت و ولایت دانسته‌اند.[۷۳]
- حدیث لوح: از احادیث منقول از پیامبر اکرم (ص) برای اثباتامامت ائمه دوازده‌گانه است که در آن نام جانشینان رسول خدا (ص)، از امام اول امام علی (ع) تا امام دوازدهم امام مهدی(ع) ذکر شده است.[۷۴]
- حدیث علی مَع الحَق: از احاديث مشهور پيامبر است که على(ع) را معیار حق معرفی می‌کند. یکی از نقل‌های آن این‌گونه است: «على با حق است و حق با على و اين دو هرگز از يكديگر جدا نمی‌شوند تاکنارحوض کوثر بر من وارد شوند.»[۷۵]
- حدیث تشبیه: حدیثی است که در آن پيامبر(ص) على(ع) را به دیگرپيامبران تشبيه كرده است. این حدیث در منابع شیعه[۷۶] و سنی[۷۷] نقل شده است.
- لا فَتَى إِلّا عَلِی: این حدیث به‌معنای این است که جوانمردی جز علی وجود ندارد. برپایه منابع حدیثی و تاریخی، این حدیث راجبرئیل به‌علت فداکاری و شجاعت امام علی(ع) در جنگ اُحُد بیان کرده است.[۷۸] این حدیث در منابع شیعه و سنی نقل شده است.[۷۹]
- حدیث قسیم النار و الجنة: روایتی است از پیامبر اکرم(ص) که علی را تقسیم‌کنندهبهشت و جهنم معرفی می‌کند.[۸۰] این حدیث در منابع شیعه[۸۱] و اهل‌سنت[۸۲] به‌صورت‌های مختلف و از راویان متعدد نقل شده است.
- حدیث خاصِف النَعلگفتاری از پیامبر اکرم(ص) در بیان جایگاه و فضایل امام علی(ع) است که امام را به‌جهت آنکه در آن لحظه مشغول پینه‌زدن کفش پیامبر(ص) بود، با لقب خاصف النعل خطاب قرار داد.[۸۳]
روایات دیگری هم از پیامبر درباره فضایل امام علی(ع) نقل شده است؛ ازجمله «ضربت علی در جنگ خندق از عبادت جن و انس برتر است»؛[۸۴] «هر کس علی را سب کند، مرا لعن کرده است»؛[۸۵] «هر کس علی را اذیت کند، مرا اذیت کرده است»؛[۸۶] «با دوستی علی است که مؤمن از منافق شناخته می‌شود»؛[۸۷] «علی از من و من از علی‌ام»؛[۸۸] «یاد علی عبادت است»؛[۸۹] «نگاه به علی عبادت است»؛[۹۰] همچنین استفاده پیامبر اکرم(ص) از القابی مانند صِدِّیق اکبر،[۹۱] فاروق اعظم[۹۲] و ابوتراب[۹۳] درباره امام علی(ع) از فضایل آن حضرت به‌شمار آمده است.
دیگر ویژگی‌ها و امتیازات حضرت علی(ع)
برخی از رویدادها و امتیازاتی که به عنوان فضائل امام علی(ع) شمرده شده‌اند، عبارتند از:
- ازدواج با حضرت زهرا: از فضایل اختصاصی امام علی(ع) را ازدواجش با دختر پیامبر دانسته‌اند که به‌دستورخدا انجام شد.[۹۴] گفته‌اند اگر علی(ع) نبود، برای فاطمه(س) همتایی وجود نداشت.[۹۵]
- مولود کعبه: مولود کعبه به‌معنای زاده‌شده درکعبه، به ماجرای تولد امام علی(ع) در کعبه اشاره دارد که از فضایل اختصاصی او به‌شمار می‌رود.[۹۶]
- لقب امیرالمؤمنین: به‌معنای امیر، فرمانده و رهبر مسلمانان، لقبی است که به‌اعتقادشیعیان به حضرت علی(ع) اختصاص دارد. به‌باور شیعیان، این لقب نخستین بار در زمان پیامبر اکرم برای علی بن ابی‌طالب به‌کار رفته است[۹۷] سید ابن طاووس، محدث شیعه در قرن هفتم، در کتاب الیقین باختصاص مولانا علی بإمرة المؤمنین، با اتکا به ۲۲۰ حدیث از منابع اهل‌سنت، لقب امیرالمؤمنین را مختص امام علی(ع) دانسته است.[۹۸]
- سدّالاَبواب: به‌معنای مسدودکردن درها، به واقعه‌ای اشاره دارد که طی آن، پیامبر اسلام به‌فرمان خدا دستور داد جز درِ خانه امام علی(ع)، درِ همه خانه‌هایی که بهمسجدالنبی باز می‌شدند، مسدود شود.[۹۹]
- برادری با پیامبر(ص): پیامبر(ص) پیش ازهجرت به مدینه، میان مهاجران، عقد اخوت برقرار کرد. همچنین در مدینه میان مهاجران و انصار عقد اخوت بست و هر دو بار میان خودش و امام علی(ع) عقد اخوت برقرار کرد و علی را برادر خود خواند.[۱۰۰]
- اولین مسلمان: براساس اعتقاد شیعه و برخی از دانشمندان اهل‌سنت، امام علی(ع)، اولین مردی است که به پیامبر(ص) ایمان آورد.[۱۰۱]
- ابلاغ آیات برائت: به‌گزارشتفسیر نمونه تقریباً تمام مفسران و مورخان اتفاق‌نظر دارند هنگامی که آیات نخستین سوره توبه نازل شد و پیمان‌هایی را که مشرکان با پیامبر اسلام(ص) داشتند، لغو کرد، پیامبر(ص) نخست ابلاغ این فرمان را برعهده ابوبکر گذاشت تا هنگام حج در مکه برای عموم مردم بخواند؛ اما سپس آن را از او گرفت و به علی(ع) داد و حضرت علی(ع) در مراسم حج به مردم ابلاغ کرد.[۱۰۲] این واقعه در منابع اهل سنت نقل شده است.[۱۰۳]
- خاتم‌بخشی: منظور از خاتم‌بخشی، ماجرایی است که در آن امام علی(ع) دررکوع نماز، انگشتر خود را به فقیر بخشید. این واقعه در کتب روایی شیعه و سنی نقل شده است.[۱۰۴]
- ردّ الشمس: در این واقعه، به‌دعای پیامبر اکرم(ص)، خورشید که در حال غروب بود، به عقب بازگشت تا حضرت علی(ع)نماز عصرش را بخواند.[۱۰۵] همچنین بنا به نقل شیخ مفید، در زمان حضرت علی(ع)، در یکی از جنگ‌ها تعدادی از لشکریان نماز عصرشان را نخوانده بودند که با دعای حضرت علی(ع) خورشید برگشت.[۱۰۶]
جلوگیری از نشر فضایل علی(ع)
بنابر گزارش‌های تاریخی، در دوره بنی‌امیه به‌دستور معاویه از نقل و نشر فضایل امام علی(ع) جلوگیری شد: به‌گفته على بن محمد مدائنى مورخ قرن سوم، معاويه به كارگزارانش نوشته بود که هركس چيزى در فضیلت امام علی(ع) و خاندانش نقل کند، حرمتى براى جان و مالش نيست.[۱۰۷] همچنین روایت‌کردن از وی، یادکردن از او به نیکی و نام‌گذاری فرزندان به‌نام علی ممنوع شده بود.[۱۰۸] معاویه امام علی را سَبّ (ناسزاگویی) می‌کرد و می‌گفت: دست از این کار برنمی‌دارم تا کسی فضيلتى را از او ياد نكند.[۱۰۹] به‌دستور او سَبّ علی بر منابر آغاز شد[۱۱۰] و تا دوره عمر بن عبدالعزیز حدود ۶۰ سال ادامه داشت.[۱۱۱] به گفته علامه حلی (۶۴۸-۷۲۶ق) در کتاب کشف الیقین دوستان امام علی(ع) از ترس و دشمنان او از روی حسادت فضایل آن حضرت را نشر نمی‌دادند با این حال شرق و غرب از فضائل او پر شده بود.[۱۱۲] به‌گفته محمدجواد مَغنیه، امويان كسانى را كه فضيلت يا حديثى از امام على(ع) نقل می‌كردند، شكنجه می‌دادند. آنان شاگردان و خواص امام علی(ع) همچون میثم تمار، عَمرو بن حَمِق خُزاعی، رشید هجری، حُجر بن عُدَى و كمیل بن زیاد را كشتند تا كسى به‌وسيله آنها به اخبار و آثار حضرت على(ع) آگاه نشود.[۱۱۳] همچنین به‌گزارش شيخ محمد ابوزهره، عالم اهل سنت ، حكومت اموى تأثيرى جدى در پنهان‌ماندن بسيارى از آثار على(ع) داشته است و به همین علت احادیث اندکی از وی در منابع اهل‌سنت نقل شده است.[۱۱۴]
سید علی شهرستانی در کتاب «منعُ تدوینِ الحدیث»، نوشته است: بیشتر نویسندگان شیعه معتقدند یکی از عوامل منع حدیث جلوگیری از نشر فضایل امام علی(ع) بوده است؛[۱۱۵] چراکه در احادیث پیامبر درباره اهل‌بیت، برتری اهل‌بیت(ع) و شایستگی آنان برای خلافت بیان شده بود و این با منافع حکومت بنی‌امیه در تضاد بود.[۱۱۶]
جعل فضایل حضرت علی(ع) برای دیگران
چنان‌که ابن‌ابی‌الحدید از ابوجعفر اِسکافی متکلم معتزلی قرن سوم قمری نقل کرده، معاویه گروهی از صحابه و تابعین را مأمور کرده بود که احادیثی در نکوهش امام علی جعل کنند.[۱۱۷] او در نامه‌ای از کارگزارانش خواست دوستداران عثمان بن عفان را شناسایی و به خود نزديک كنند و آنچه این افراد در فضيلت عثمان نقل مى‌كنند، برایش بنويسند.[۱۱۸] به‌گفته على بن محمد مدائنى مورخ قرن سوم هجری قمری، مردم برای رسيدن به مال و منال در مدح عثمان حديث آوردند و نقل فضايل عثمان فراوانى گرفت؛[۱۱۹] ازاین‌رو معاویه در نامه دیگری به کارگزارانش نوشت از مردم دعوت کنند كه فضايل صحابه و خلفای سه‌گانه را روايت كنند تا اینکه در فضيلت حضرت علی(ع) حديثى نباشد، مگر اينكه روايتى همانند آن در فضل خلفاى نخستين و صحابه بياورند يا ضد و مخالف آن را نقل كنند. وی این کار را مایه روشنایی چشم و وسیله‌ای برای نابودسازی راه وروش ابوتراب([مام علی(ع)] و شیعانش برشمرده است.[۱۲۰]
انکار فضایل امام علی(ع)
ابن‌تیمیه (۶۶۱-۷۲۸ق) پیشوای سلفیه، پاره‌ای از احادیثی که در فضیلت امام علی(ع) وارد شده را، مخدوش یا مجعول دانسته است.[۱۲۱] همچنین شاگردش اسماعیل بن عمر معروف به ابن‌کثیر دمشقی (۷۰۱-۷۷۴ق) گفته است آیه‌ای درخصوص علی(ع) به‌تنهایی نازل نشده و آیاتی که مطرح شده، درباره علی(ع) و چند تن دیگر است.[۱۲۲] به‌باور وی روایاتی که در این خصوص از ابن‌عباس و دیگران نقل شده، صحیح نیستند.[۱۲۳] او همچنین سند بسیاری از احادیث فضائل امام علی را ضعیف دانسته است.[۱۲۴]
ابن‌قَیِّم جوزی (درگذشت ۷۵۱ق)، دیگر شاگرد ابن‌تیمیه، امامت علی(ع) در غدیر خم را جعلی دانسته است؛[۱۲۵] با آنکه به‌گفته علامه امینی حدیث غدیر در منابع شیعه و سنی به‌صورت متواتر نقل شده است.[۱۲۶] همچنین ابن‌جوزی (درگذشت ۵۹۷ق)، عالم اهل‌سنت، در کتاب الموضوعات، برخی از احادیث فضایل امام علی(ع) را به‌عنوان حدیثی جعلی آورده است.[۱۲۷]
کتاب‌شناسی
فضایل امام علی(ع) در کتاب‌های حدیثی اهل‌سنت مانند صحاح سته در بخش‌هایی به‌نام مناقب و فضایل علی بن ابی‌طالب آمده است.[۱۲۸] همچنین در کتاب‌هایی که درباره فضایل اهل‌بیت نوشته شده، بخشی به مناقب و فضایل امام علی اختصاص دارد. عالمان شیعه و سنی کتاب‌هایی مستقلی نیز درباره فضائل و مناقب امام علی(ع) تألیف کرده‌اند. آقابزرگ تهرانی در الذریعه ۱۵ کتاب با عنوان فضائل امیرالمؤمنین(ع) معرفی کرده است.[۱۲۹] او همچنین کتاب‌هایی با عناوین دیگر نیز معرفی کرده که در بردارنده فضائل امام علی(ع) است. به عنوان نمونه:«نهج العدالة فی فضائل الإمام أميرالمؤمنین علی بن أبی‌طالب»، نوشته عبد علی بن الحسین اللبان النجفی[۱۳۰] و «مصباح الأنوار فی فضائل إمام الاَبرار»، نوشته هاشم بن محمد.[۱۳۱]
کتاب‌های اهل‌سنت
- فضائل امیرالمؤمنین، اثراحمد بن حنبل شیبانی (درگذشت ۲۴۱ق) از پیشوایان چهارگانه اهل‌سنت. در این کتاب، ۳۶۹ روایت در فضائل و مناقب امام علی(ع) نقل شده است.[۱۳۲] ابن‌حنبل در این کتاب ماجرای تبریک خلیفه دوم به امام علی(ع) در روز غدیر را نقل کرده است.[۱۳۳]
- خصائص امیرالمؤمنین (کتاب)، اثراحمد بن شعیب نسائی (درگذشت ۳۰۳ق) محدث و نویسنده کتاب السنن، از صحاح شش‌گانه اهل‌سنت. در این کتاب که به‌زبان عربی نوشته شده، از اسلام علی(ع)، جایگاه او نزد پیامبر(ص)، خویشاوندی‌اش با رسول خدا(ص) و جایگاه همسر و فرزندان او سخن آمده است.
- مناقب الامام علی بن ابی‌طالب، اثر اِبْن مَغازِلی (درگذشت ۴۸۳ق). کتاب به‌زبان عربی نوشته شده و فضایلی چونولادت در کعبه، سبقت در پذیرش اسلام، رفتن بر دوش پیامبر(ص) و احادیث و آیاتِ درباره علی را مطرح کرده است.
- شواهد التنزیل، نوشتهحاکم حسکانی (متوفای ۴۹۰ق)، عالم اهل سنت، است. این کتاب با توجه به آیات قرآنی که در شأن اهل بیت پیامبر نازل شده، به بیان مناقب و فضائل امام علی(ع) و خاندان وی پرداخته است.[۱۳۴]
مناقب علی بن ابی‌طالب، اثر احمد بن موسی بن مَردَوَیه (درگذشت ۴۱۰ق)، اَلْمعیار و المُوازنة فی فضائل الإمام أمیرالمؤمنین علی بن أبی‌طالب(ع)، تألیف محمد بن عبدالله اسکافی دانشمند معتزلی (درگذشت ۲۴۰ ق)، الجوهرة فی نسب الامام علی و آله اثر محمد بن ابی‌بکر تلمسانی (قرن هفتم هجری)، جواهر المطالب فی مناقب الامام علی بن ابی‌طالب، نوشته شمس‌الدین باعونی (درگذشت ۸۷۱ق)، کفایة الطالب فی مناقب علی بن ابی‌طالب، اثر محمد بن یوسف گنجی (درگذشت ۶۵۸ق)، مَناقِبُ الامام أمیرُالمُؤمنین (ع) تألیف موفق بن احمد خوارزمی (درگذشت ۵۶۸ق) و مناقب مرتضوی، نوشته میر محمدصالح ترمذی (درگذشت ۱۰۶۰ق) از دیگر آثار عالمان اهل‌سنت درباره فضایل امام علی به‌شمار می‌آیند.
کتاب‌های شیعه
- المراتب فی فضائل امیرالمؤمنین. این کتاب اثر ابوالقاسم بُستی عالم زیدی قرن چهارم قمری است. در این اثر ۴۵۰ فضیلت علی بن ابی‌طالب(ع) ذکر شده است.
- تفضیل امیرالمؤمنین، اثر شیخ مفید (درگذشت ۴۱۳ق) نویسنده در در این کتاب با استناد به احادیث شیعه و سنی، فضیلت علی(ع) بر همه پیامبران جز پیامبر اسلام را اثبات کرده است. این اثر به‌زبان فارسی ترجمه شده است.
- الرّسالَةُ العَلَویة فی فَضلِ أمیرالمؤمنین(ع) عَلی سائرِ البَرّیة سِوی سیدنا رَسولُ الله (ص). این کتاب را ابوالفتح کراجکی (درگذشت ۴۴۹ق) به‌زبان عربی نوشته شده است. در آن افضلیت علی(ع) طبق آیات قرآن، ویژگی‌های امام علی و پاسخ به شبهاتی درباره وی آمده است.
- الیَقین بِاختِصاصِ مولانا عَلیّ علیه‌السلام بِإمرَةِ المُؤمِنین. نویسنده این کتاب سید ابن طاووس (درگذشت ۶۶۴ق) است. او در این کتاب با استناد به ۲۲۰ حدیث از منابع اهل‌سنت، لقب «امیرالمؤمنین» را مختص علی(ع) دانسته است که پیامبر(ص) آن را به وی داده است.
کتاب‌های عُمْدَةُ عُیونِ صِحاحِ الاَخْبار فی مَناقبِ اِمامِ الاَبرار مشهور به العُمدَة، تألیف ابن‌بطریق (درگذشت ۶۰۰ق)، مائةُ مَنْقَبَة مِنْ مَناقِب امیرالمؤمنین وَ الأئمّة مِنْ وُلْده(ع) مِن طَریقِ العامّة اثر ابن‌شاذان، طرف من الانباء و المناقب، اثر سید ابن طاووس، الروضة فی فضائل امیرالمؤمنین اثر شاذان بن جبرئیل قمی، کشف الیقین فی فضائل امیرالمؤمنین نوشتۀ علامه حلی و قضاء امیرالمؤمنین اثر محمدتقی شوشتری، فضايل الخمسه من الصحاح السته نوشته فیروزآبادی از دیگر آثاری است که عالمان شیعی درباره فضائل امام علی(ع) نوشته‌اند.
23، روایت 330.
