زمان شروع و پایان عالم برزخ
عالم برزخ در دیدگاه علمای اسلامی به عالمی معروف است که بین این جهان و جهان آخرت یعنی قیامت قرار دارد. و نیز با نام عالم مثال شناخته می شود.
زمانی که انسان جان خود را از دست میدهد وارد عالمی به نام برزخ می شود و تا وقتی که در صور دمیده شده و مردم از قبر ها خارج شوند در آنجا میماند و بعد وارد عالم قیامت می شود بهتر می توان گفت عالم برزخ فاصله ای بین عالم دنیا و قیامت می باشد که بعد از مردن در آنجا به سر می برد.
تعداد دفعاتی که این کلمه در قرآن به کار رفته سه بار در سه آیه می باشد که در ادامه با اشاره به آنها خواهیم داشت:
اولین آیه:وَهُوَ الَّذِی مَرَجَ الْبَحْرَیْنِ هَذَا عَذْبٌ فُرَاتٌ وَهَذَا مِلْحٌ أُجَاجٌ وَجَعَلَ بَیْنَهُمَا بَرْزَخًا وَحِجْرًا مَّحْجُورًا؛ او خدائی است که آب دو دریا را بهم آمیخت دو دریایی که آب یکی از آن دو شیرین و گوارا است و آب دیگری شور و تلخ و میان این دو آب فاصله و حائلی قرار داد تا همیشه از هم جدا باشند و به هم نیامیزند.
دومین آیه:«بَیْنَهُمَا بَرْزَخٌ لَّا یَبْغِیَانِ » میان آن دو دریا فاصله ای است که به حدود یکدیگر تجاوز نمی کنند و به هم نمی آمیزند.
سومین آیه:« لَعَلِّی أَعْمَلُ صَالِحًا فِیمَا تَرَکْتُ کَلَّا إِنَّهَا کَلِمَةٌ هُوَ قَائِلُهَا وَمِن وَرَائِهِم بَرْزَخٌ إِلَی یَوْمِ یُبْعَثُونَ».
ممکن است، کارهای شایسته ای را که ترک کرده بودم به جای آورم، هرگز، این سخنی است که او می گوید و پشت سرشان تا روز قیامت مانعی است که بازگشت نتوانند.
وایات در مورد گذر زمان در عالم برزخ
در توضیح عالم برزخ احادیثی از امام صادق (ع) خطاب به شیعیان آن زمان آمده است:
والله إتخوف علیکم فی البرزخ. قلت ما البرزخ؟ فقال:القبر منذ حین موته الی یوم القیامه
من بر شما(شیعیان) در عالم برزخ می ترسم راوی می گوید:من به امام صادق(علیه السلام) گفتم که عالم برزخ کجا است؟ فرمود:قبر است. زندگی در آن از زمان مرگ تا روز رستاخیز ادامه دارد.
در مورد برزخ امام صادق(علیه السلام) می فرماید:الْبَرْزَخُ الْقَبْرُ وَ فِیهِ الثَّوَابُ وَ الْعِقَابُ بَیْنَ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَة ؛ مراد از برزخ همان قبر می باشد و در آن ثواب و عقاب بین دنیا و آخرت است.
امام صادق(علیه السلام) به جمعی از شیعیان خود فرمود:به خدا قسم که تنها خطری که من بر شما احساس می کنم برزخ است و چون قیامت شود و کار به دست ما برسد ما بر کار شما از خودمان اولویت داریم.
همچنین در حدیثی از امام سجاد(علیه السلام) چنین آمده است:برزخ قبر است و برای آنان در آنجا زندگی سختی است و به خدا سوگند که قبر، باغی از باغهای بهشت و یا گودالی از گودالهای آتش است.
چگونگی کیفیت زمان در عالم برزخ
نوع قوانین حاکم بر عالم برزخ بسیار متفاوت بوده است و همچنین خصوصیات منحصر به فرد خود را دارا می باشد. در این عالم دنیا خصوصیات ماده بر همه چیز غالب است بدین معنی که در دنیای حاضر همه چیز درگیر مکان ، زمان ، شکل ، اندازه و رنگ میباشند.
همه چیز در حال تحول و حرکت است به عنوان مثال موجودات کمالاتی را که نداشتند با رشد کردن دوباره کسب میکنند.
اما عالم برزخ یا همان عالم بعد از قیامت هیچ گونه از خصوصیات ماده وجود نداشته و تمام چیز ها مجرد از ماده میباشند. معنی بینابین در عالم برزخ بدان جهت است که بعضی از خصوصیات ماده را دارد ولی از بُعدهای دیگر موجودات عالم برزخ مجردند.
به عنوان مثال کمیاتی از جمله شکل و اندازه در آن جا وجود دارد ولی زمان و مکان در عالم برزخ معنایی ندارد.
زمانی که انسان میمیرد به هنگام سکرات موت پرده ها کنار زده شده و در مقابل دیدگان او یکسری مسائل از جمله دیدن امامان معصوم(ع) ، آمدن عزرائیل و همچنین دیدن شیاطین هویدا می شود.
زمان در عالم برزخ چه تفاوتی با این دنیا دارد؟
از امام علی علیه السلام نقل شده است:در واپسین روز از روزهای دنیا و نخسین روز از روزهای آخرت برای انسان چهره هایی هویدا می شوند.
نخستین چهره که ظهور میکند این شخص از او می پرسد تو که هستی؟ می گوید من اموال تو هستم. بعد او می گوید خیلی زحمت تو را کشیده ام ولی الان به شدت گرفتار و درگیر هستم، تو در این شرایط سخت به چه درد من می خوری؟
اموالش به او می گویند که تو به اندازه و قدر یک کفن از ما حق داری. کفنت را بردار و بقیه دیگر مال تو نیست بلکه مال بازماندگان است بنابراین ازآن نا امید و دلسرد می شود.
چهره دوم برایش تمثل پیدا می کند. از او هم می پرسد تو که هستی؟ می گوید من اهل تو هستم. اهل همان خانواده، زن، فرزند، پدر، مادر، دوست آشنا، اینها کسانی اند که عنوان اهل به آنها اطلاق می شود.
می گوید من برای شما زحمت کشیدم. استراحت شما را به استراحت خودم ترجیح دادم و … سپس کارهایی که کرده برایشان توضیح می دهد بعد می گوید می بینید چقدر درگیر و گرفتارم؟ الان شما چه کمکی از دستتان برایم بر می آید؟
اهلش به او می گویند که ما تو را تا قبر همراهی کرده و دفن می کنیم و بر می گردیم. دیگر نمی توانیم همراه تو داخل قبر بیاییم.
سومین چهره که اعمالش هست تمثل پیدا می کند. به او هم می گوید تو کی هستی؟ می گوید من اعمالت هستم. به او هم می گوید من نسبت به تو زیاد دل خوشی نداشتم برای من سنگین و سخت بودی اکنون به چه درد من می خوری؟ اعمال می گوید من همه جا همراه تو هستم در عالم برزخ، قبر، قیامت و تا بهشت یا جهنم.
همه این صحنه ها توسط انسان مشاهده می شود که انسان با آنها صحبت می کند این سخنانی که خوانده اید متن روایتی می باشد که به طور خلاصه بیان شده است هر آنچه مشهود است اتفاقاتیست که می افتد بنابراین اینجا را با آنجا مقایسه نکنید.
همانطور که کار ها در این دنیا به زمان نیاز دارند در برزخ زمان نیاز است منتها زمان برزخی با زمان در اینجا بسیار فرق دارد و در آن مقررات به گونه ای است که انسان همه حرف ها بازگو می کند و همچنین همه عذاب ها و لذت های حاصل از مشاهده عمرش ، افسوس ها و حسرت ها را می بیند.
بدین ترتیب بین کسانی که در یک لحظه سکته کرده و می میرند و کسانی که امکان دارد روزهای زیادی در حالت احتضار و جان کندن باشند از این منظر تفاوتی نمی کند.
ولکل وجهة هو مولیها فاستبقوا الخیرت این ما تکونوا یات بکم الله جمیعـا…(هر طایفه‌ای قبله‌ای دارد که خداوند آن را تعیین کرده است؛ (بنابراین، زیاد در باره قبله گفتگو نکنید! و به جای آن،) در نیکی‌ها و اعمال خیر، بر یکدیگر سبقت جویید! هر جا باشید، خداوند همه شما را (برای پاداش و کیفر در برابر اعمال نیک و بد، در روز رستاخیز،) حاضر میکند؛ زیرا او، بر هر کاری تواناست. )[۱]
هر جا باشید خداوند همه شما را حاضر خواهد کرد” (این ما تکونوا یات بکم الله جمیعا). در آن دادگاه بزرگ رستاخیز که صحنه نهایی پاداش و کیفر است. چنین نیست که عده‌ای مشغول انجام بهترین کارها باشند و گروهی دیگر جز سمپاشی و تخریب و اخلال کار دیگری نکنند، و با هم یکسان باشند و حساب و کتاب و جزائی در کار نباشد، مسلم بدانید چنان روزی در پیش است و به همه حسابها رسیدگی می‌شود. [۲]
اولین و آخرین انسانها، در قیامت محشور می شوند.
قل ان الاولین والاخرین(بگو: «اوّلین و آخرین)[۳]لمجموعون الی میقـت یوم معلوم.(همگی در موعد روز معیّنی گردآوری می‌شوند،)[۴]
هـذا یوم الفصل جمعنـکم والاولین.((و به آنها گفته می‌شود:) امروز همان روز جدایی (حق از باطل) است که شما و پیشینیان را در آن جمع کرده‌ایم!)[۵]حشر و حاضر شدن تمام انسانها نزد پروردگار، هنگام رستاخیز از آیات زیر استفاده می شود.… این ما تکونوا یات بکم الله جمیعـا….[۶].. واعلموا انکم الیه تحشرون. [۷]ربنا انک جامع الناس لیوم لا ریب فیه…[۸]فکیف اذا جمعنـهم لیوم لا ریب فیه…[۹]ولـئن متم او قتلتم لالی الله تحشرون. [۱۰]الله لا الـه الا هو لیجمعنکم الی یوم القیـمة لا ریب فیه….(خداوند، معبودی جز او نیست! و به یقین، همه شما را در روز رستاخیز -که شکی در آن نیست- جمع میکند! و کیست که از خداوند، راستگوتر باشد؟)[۱۱].. ومن یستنکف عن عبادته ویستکبر فسیحشرهم الیه جمیعا.(هرگز مسیح از این ابا نداشت که بنده خدا باشد؛ و نه فرشتگان مقرّب او (از این ابا دارند). و آنها که از عبودیت و بندگی او، روی برتابند و تکبر کنند، بزودی همه آنها را (در قیامت) نزد خود جمع خواهد کرد.)[۱۲].. واتقوا الله الذی الیه تحشرون.[۱۳].. لیجمعنکم الی یوم القیـمة لا ریب فیه…[۱۴]ویوم نحشرهم جمیعـا…. .[۱۵].. ثم الی ربهم یحشرون. .[۱۶].. وهو الذی الیه تحشرون. [۱۷]ویوم یحشرهم جمیعـا…[۱۸]ویوم نحشرهم جمیعـا…[۱۹]ویوم یحشرهم کان لم یلبثوا الا ساعة من النهار…. .[۲۰].. ذلک یوم مجموع له الناس وذلک یوم مشهود. [۲۱]وبرزوا لله جمیعـا…(و (در قیامت)، همه آنها در برابر خدا ظاهر می‌شوند؛ در این هنگام، ضعفا (دنباله روان نادان) به مستکبران (و رهبران گمراه) می‌گویند: «ما پیروان شما بودیم! آیا (اکنون که بخاطر پیروی از شما گرفتار مجازات الهی شده‌ایم،) شما حاضرید سهمی از عذاب الهی را بپذیرید و از ما بردارید؟» آنها می‌گویند: «اگر خدا ما را هدایت کرده بود، ما نیز شما را هدایت می‌کردیم! (ولی کار از اینها گذشته است،) چه بیتابی کنیم و چه شکیبایی، تفاوتی برای ما ندارد؛ راه گریزی برای ما نیست! » )[۲۲]وان ربک هو یحشرهم انه حکیم علیم.(پروردگار تو، قطعاً آنها را (در قیامت) جمع و محشور میکند؛ چرا که او حکیم و داناست!)[۲۳]ویوم نسیر الجبال وتری الارض بارزة وحشرنـهم فلم نغادر منهم احدا(و روزی را به خاطر بیاور که کوه‌ها را به حرکت درآوریم؛ و زمین را آشکار (و مسطح) می‌بینی؛ و همه آنان (انسانها) را برمی انگیزیم، و احدی از ایشان را فروگذار نخواهیم کرد!)[۲۴]
وعرضوا علی ربک صفـا لقد جئتمونا کما خلقنـکم اول مرة بل زعمتم الن نجعل لکم موعدا.(آنها همه در یک صف به (پیشگاه) پروردگارت عرضه می‌شوند؛ (و به آنان گفته می‌شود:) همگی نزد ما آمدید، همان گونه که نخستین بار شما را آفریدیم! اما شما گمان می‌کردید ما هرگز موعدی برایتان قرار نخواهیم داد!)[۲۵]
این آیه سخن از چگونگی رستاخیز انسانها می‌گوید: آنها همه در یک صف به پروردگارت عرضه می‌شوند. این تعبیر ممکن است اشاره به آن باشد که هر گروهی از مردم که عقیده واحد یا عمل مشابهی دارند در یک صف قرار می‌گیرند، و یا اینکه همگی بدون هیچگونه تفاوت و امتیاز در یک صف قرار خواهند گرفت. و به آنها گفته می‌شود: شما همگی نزد ما آمدید، همانگونه که در آغاز شما را آفریدیم. نه خبری از اموال و ثروتها است، نه زر و زیورها، نه امتیازات و مقامات مادی، نه لباسهای رنگارنگ، و نه یار و یاور، درست همانگونه که در آغاز آفرینش بودید، به همان حالت اول!. [۲۶]
.. ونفخ فی الصور فجمعنـهم جمعـا. [۲۷]فوربک لنحشرنهم والشیـطین ثم لنحضرنهم حول جهنم جثیـا. [۲۸]وهو الذی ذراکم فی الارض والیه تحشرون. [۲۹]قل یجمع بیننا ربنا…[۳۰]وان کل لما جمیع لدینا محضرون. [۳۱]قالوا یـویلنا من بعثنا من مرقدنا هـذا ما وعد الرحمـن وصدق المرسلون[۳۲]ان کانت الا صیحة وحدة فاذا هم جمیع لدینا محضرون.[۳۳]وکذلک اوحینا الیک قرءانـا عربیـا… وتنذر یوم الجمع لا ریب فیه…. .[۳۴].. الله یجمع بیننا والیه المصیر. .[۳۵].. وهو علی جمعهم اذا یشاء قدیر. [۳۶]قل الله یحییکم ثم یمیتکم ثم یجمعکم الی یوم القیـمة لا ریب فیه…[۳۷]یوم تشقق الارض عنهم سراعـا ذلک حشر علینا یسیر. [۳۸]قل ان الاولین والاخرین [۳۹]لمجموعون الی میقـت یوم معلوم.[۴۰]قل هو الذی ذراکم فی الارض والیه تحشرون. [۴۱]هـذا یوم الفصل جمعنـکم والاولین. [۴۲]
قرآن کریم حشر انسانها را در روز قیامت به سه گروه تقسیم میکند: اصحاب شمال و شقاوت، اصحاب یمین و سعادت و سابقان و مقربان. امام خمینی نیز باتوجه‌به متون دینی مردم را در محشر به سه دسته می‌داند:
۱- مستضعفان و گروهی که از تمدن دور بوده‌اند و تبلیغات دین را نشنیده‌اند. چنین افرادی معمولاً دارای صفات حیوانی‌اند و بر اساس ملکات خود محشور می‌شوند و حشر آنان مانند حشر حیوانات خواهد بود و اگر حیوانی بدخلق باشد، شقاوت حیوانی خواهد داشت و ازآنجاکه از حقایق و معارف به‌دور بوده‌اند، سعادت و شقاوت اکتسابی که سبب دخول در بهشت یا جهنم است را ندارند.[۴۳]
ایت الله خمینی کلام ملاصدرا مبنی بر اینکه بعضی انسانها دارای ماهیت‌های ظلمانی‌اند و این امر برای آنها ذاتی است را نمی‌پذیرد و معتقد است همه افراد بر اساس فطرتی که طالب کمال‌اند، خلق شده‌اند و عشق به کمال، فطری هر موجودی است و در اصل خلقت چیزی نیست که ظلمت و شقاوت برای او ذاتی باشد.[۴۴]
۲- گروه دوم کسانی‌اند که از دستورهای دینی پیروی کرده‌اند، اما از مرتبه تجرد خیالی و برزخی فراتر نرفته‌اند چنین افرادی اگر ملکات شرعی را کسب کرده باشند، جزا و ثوابی برایشان مقرر شده و در حشر دارای لذت‌ها و سعادت‌هایی خواهند بود.[۴۵]
برای چنین افرادی بهشتی متوسط که با انشای نفس و طبق ملکاتشان است، وجود دارد و با فرشتگان مثالی محشور می‌شوند.[۴۶]
به اعتقاد امام خمینی افرادی که به ادیان دیگر معتقد بودند و احتمال صحیح بودن ادیان دیگر را نمی‌دادند، اگر به دین خود عمل و از بزرگان دین خود پیروی کنند بعید نیست که جزء این گروه دوم بوده و داخل بهشت شوند.
۳- دسته سوم افرادی که تجرد عقلانی پیدا کرده و از مرتبه تجرد خیالی فراتر رفته‌اند. این افراد ادراک قوی‌تری از حقایق و صورت‌های آنان دارند و توانسته‌اند حقایق عقلی را در وجود خود به فعلیت برسانند و درصورتی‌که آن صورت‌ها مطابق با واقع باشند، دارای سعادت عقلی خواهند بود.۴۸][۴۹]
حشر انسان به سوی خداوند، نشانه‌ای از حقانیت آفرینش و راه نداشتن بیهودگی در آن است.
… وهو الذی الیه تحشرون[۵۰]
وهو الذی خلق السمـوت والارض بالحق ویوم یقول کن فیکون قوله الحق…[۵۱]
سياق آیه دلالت دارد بر اينكه: مقصود از آن چيزى كه خدايش مى‌گويد:” موجود شو، پس موجود مى‌شود” همان روز حشر است، گر چه خلقت هر موجود ديگرى هم همين طور است. [۵۲]
حشر انسان به سوی خدا، حتمی و خارج از اختیار او است.
… واعلموا انکم الیه تحشرون.[۵۳](مجهول بودن فعل «تحشرون» حکایت میکند که آدمی در حشر به سوی خداوند اختیاری ندارد.)ولـئن متم او قتلتم لالی الله تحشرون. .[۵۴].. واتقوا الله الذی الیه تحشرون. .[۵۵].. وهو الذی الیه تحشرون. .[۵۶].. وانه الیه تحشرون. .[۵۷].. والیه تحشرون. .[۵۸].. واتقوا الله الذی الیه تحشرون.[۵۹]. والیه تحشرون. [۶۰]جمله الیه تحشرون اشاره است به مساله بعث و جزا و قيامت و اینکه حشر وعده‌اى قطعى است.[۶۱]
قابل شناسایی بودن انسانها برای یکدیگر، هنگام حشر، در قیامت از آیه زیر اسنفاده می شود.
ویوم یحشرهم کان لم یلبثوا الا ساعة من النهار یتعارفون بینهم…[۶۲]
از این دو آیه استفاده می‌شود که گروهی از مجرمان به هنگامی که قیامت بر پا می‌شود سوگند یاد میکنند که دوران برزخشان ساعتی بیش نبوده است ولی مؤمنان به آنها می‌گویند دورانی طولانی بوده و هم اکنون قیامت بر پا شده است و شما نمی‌دانید (و می‌دانیم برزخ برای همه یکسان نیست و شرح آن را ذیل آیات مناسب خواهیم داد). مطابق این تفسیر معنی جمله” یتعارفون بینهم” چنین خواهد بود که آنها بقدری زمان برزخ را کوتاه احساس میکنند که هیچ مطلبی از دنیا را فراموش نکرده‌اند و یک دیگر را به خوبی می‌شناسند. و یا اینکه اعمال زشت یکدیگر را در آنجا می‌بینند و باطن یکدیگر را می‌شناسند و این خود یک رسوایی بزرگ برای آنها است. [۶۳]
حشر انسانها، میعادگاه الهی برای همه آدمیان است.
ویوم نسیر الجبال وتری الارض بارزة وحشرنـهم فلم نغادر منهم احدا[۶۴]وعرضوا علی ربک صفـا لقد جئتمونا کما خلقنـکم اول مرة بل زعمتم الن نجعل لکم موعدا.[۶۵]
حشر انسانها در قیامت، دارای نظم و انضباط است.
ویوم نسیر الجبال وتری الارض بارزة وحشرنـهم فلم نغادر منهم احدا[۶۶]وعرضوا علی ربک صفـا لقد جئتمونا کما خلقنـکم اول مرة بل زعمتم الن نجعل لکم موعدا.[۶۷]
حشر انسانها در قیامت، برای خداوند آسان است.
یوم تشقق الارض عنهم سراعـا ذلک حشر علینا یسیر.[۶۸]
حشر به معنی جمع و گردآوری از هر سو است. روشن است خداوندی که آفریننده آسمانها و زمین و آنچه در میان آن دو است حشر و نشور مردگان برای او کار ساده‌ای می‌باشد. اصولا مشکل و آسان برای کسی است که قدرتش محدود است، آن کسی که قدرتش نامحدود است همه چیز برای او یکسان و آسان است. جالب اینکه در بعضی از روایات می‌خوانیم: ” اولین کسی که زنده می‌شود و از قبر خارج گشته، وارد صحنه محشر می‌شود پیامبر صلی الله علیه و آله است و علی علیه السلام همراه او است”!. [۶۹][۷۰]
• فرهنگ قرآن، مرکز فرهنگ و معارف قرآن، برگرفته از مقاله «حشر انسانها».
• دانشنامه امام خمینی، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۰۰ شمسی
